ሀገራዊ ምክክሮች የተለያዩ ዓላማዎችን ለማሳካት ይካሄዳሉ፡፡ ዓላማቸውን መሰረት በማድረግም በሁለት ከፍሎ መመልከት ይቻላል፡፡

ሀ.   የአጭር ጊዜ ግብን ለማሳካት የሚካሄድ ሀገራዊ ምክክር

ይህ ዓይነቱ ምክክር የሚደረገው በዋናነት ቀውስን ለመከላከልና የተፈጠሩ ግጭቶችን ለመፍታት ታስቦ ነው፡፡ ምክክሩ በአጭር ጊዜ፣ በውስን ጥረትና የሚመለከታቸውን ሀይሎች ብቻ በማሳተፍ የሚካሄድ ሲሆን ሊፈጠር የሚችል ቀውስንና ግጭትን ለመከላከለል ወይም የተፈጠረን ቀውስ ለመቆጣጠር ጥቅም ላይ የሚውል የምክክር ዓይነት ነው፡፡ ስልታዊ በሆነ መንገድ የሚከናወን ሲሆን የፖለቲካ ውዝግቦችን በመፍታት መለስተኛ የሆነ መግባባትን እንደገና ለመፍጠር ጥቅም ላይ ይውላል፡፡

      ለ.  መሠረታዊ ለውጥ ለማምጣት የሚደረግ ሀገራዊ ምክክር

ይህ ዓይነቱ ምክክር በባህሪው ረዘም ያለ ጊዜ የሚወስድ፣ ሰፊ የህብረተሰብ ክፍሎችን የሚያሳትፍ፣ የተለያዩ አመለካከቶችን የሚያካትት፣ በአንድ ሀገር ውስጥ ባሉ መሰረታዊ ልዩነቶች ላይ በማተኮር ልዩነቶቹን ለማጥበብ የሚደረግ ምክክር ነው፡፡ በውጤቱም የመንግሥትና ማኅበረሰብ ግንኙነቶችን እንደገና ለመወሰን ወይም አዲስ ማህበራዊ ውል ለመመሥረት የሚያስችል አቅም ያለው ሲሆን ሀገርን ወደ አዲስ የዲሞክራሲና ልዩነቶችን ከሀይል አማራጭ ይልቅ በመመካከር የመፍታት ባህል ለማሸጋገር መሰረት የሚጥል የምክክር ዓይነት ነው፡፡

አንዳንድ ሀገራዊ ምክክሮች ሁለቱንም ያጣመረ ዓላማ ይዘው የአጭር ጊዜ ችግሮችን ለመፍታትና ለአለመግባባቶች ዘላቂ መፍትሄ ለመስጠት ይካሄዳሉ፡፡

 በኢትዮጵያ በመካሄድ ላይ ያለው የምክክር ዓይነት ሁለቱንም ዓላማዎች የያዘ መሆኑን በሚከተለው መልኩ ከተገለጹት የምክክር ኮሚሽኑ የማቋቋሚያ አዋጅ በግልጽ ለመረዳት ይቻላል፡፡

በኢትዮጵያ የሚካሄዱት ሀገራዊ ምክክሮች

“በተለያዩ የህብረተሰብ ክፍሎች መካከል እንዲሁም በመንግሥት እና በሕዝብ መካከል ያለውን ግንኙነት የማሻሻል፣ መተማመን የሰፈነበትና አዲስ የፖለቲካ ሥርዓት የመፍጠር ፣ ለዘመናት ሲንከባለሉ የመጡ ውስጣዊ ችግሮችን በውይይት ለመፍታት የሚያስችል የፖለቲካ ባህል ለማዳበር እና ለዲሞክራሲያዊ ሥርዓት ግንባታ ምቹ መደላድል ለመፍጠር፣ ወቅታዊ ችግሮች ዘላቂ በሆነ መንገድ ተፈተው አስተማማኝ ሰላም የሚረጋገጥበትን የፖለቲካ እና የማህበራዊ መደላድል ለማመቻቸት እንዲሁም ለአገራዊ መግባባት እና ጠንካራ ቅቡልነት ያለው ሀገረ መንግሥት ለመገንባት ጽኑ መሠረት ለመጣል እንዲሁም ወቅታዊ ችግሮች ዘላቂ በሆነ መንገድ ተፈተው አስተማማኝ ሰላም የሚረጋገጥበትን የፖለቲካ እና የማኅበራዊ መደላደል ለማመቻቸት”

ሲባል የሚከናወን መሆኑን በአዋጁ በግልጽ ተመላክቷል፡፡ 

/የኢትዮጵያ ሀገራዊ የምክክር ኮሚሽን ማቋቋሚያ አዋጅ አንቀጽ 6/

ምክክር ልዩነቶችንና አለመግባባቶችን ወይም ግጭቶችን ለማስወገድ ጥቀም ላይ ከሚውሉ አማራጮች መካከል አንዱ እንጂ ብቸኛው አማራጭ አይደለም፡፡ ከሚታወቁት ሰላማዊ የልዩነት ወይም የግጭት መፍቻ መንገዶች መካከል ውይይት፣ እርቅ፣ ድርድር ወይም ክርክር ተጠቃሽ ናቸው፡፡

ምክክር፡ ውይይት፣ ክርክር፣ እርቅ ወይም ድርድር ማለት አይደለም፡፡ ሆኖም ያላቸውን ተቀራራቢነት በመውሰድ አንድና ተመሳሳይ አድርጎ የመመልከት ዝንባሌዎች በስፋት ይታያሉ፡፡ በመሆኑም ለግንዛቤ እንዲረዳ ከምክክር አኳያ ያላቸውን ልዩነት በአጭሩ መመልከቱ ጠቃሚ ይሆናል፡፡

ሀ. ድርድር (Negotiation)

ተቀናቃኝ ኃይሎች በቀጥታ የሚሳተፉበት ሂደት ሲሆን ካለ ሶስተኛ ወገን አስማሚነት ስምምነት ላይ ለመድረስ በሚደረገው ጥረት የውሳኔ ሃሳቦችን የሚያፈልቁበት ሂደት ነው። በሂደቱ ለድርድር የሚቀመጡት ወገኖች ተቀባይነት ያለው ታዛቢ ይሰይማሉ፡፡ በድርድሩ ወቅት አንዱ አካል ከሌሎች ተደራዳሪዎች ልቆ ለመውጣት ይጥራል፡፡

ለ. ሽምግልና (Mediation)

ሁለት ወይም ከዚያ በላይ የሆኑ ግጭት ውስጥ ያሉ ወገኖች በፈቃዳቸው ተቀባይነት ባለው ሶስተኛ ወገን (አሸማጋይ/ሽማግሌ) አማካይነት በመካከላቸው የተፈጠሩ ልዩነቶችንና አለመግባባቶችን ለመፍታት የሚደረግ የግጭት ወይም የአለመግባባት መፍቻ አንድ መንገድ ነው፡፡ የግጭቱ ወይም የልዩነቱ ዋና ባለድርሻ አካላትን የሚያካትት ሲሆን የሌሎች ባለድርሻ አካላትን አስተያየት እና ፍላጎቶች በተለያዩ የተሳትፎ መንገዶች ወደ ሂደቱ እንዲቀላቀሉ ያደርጋል። ባለድርሻ አካላቱ ልዩነቶቻቸውን ለመፍታት ካልቻሉ የመሸምገል ወይም የማስታረቅ ሚና ያለው ወገን ለማስማማት የመወሰን አቅም የለውም፡፡ ነገር ግን ያስማማሉ የሚላቸውን ነገሮች/ሃሳቦች ማቅረብ ይችላል፡፡

ሐ. ክርክር/ሙግት (Argument)

የሀሳብ ፉክክር ነው፡፡ የሚደግፉት ሀሳብና አቋም አሸናፊ እንዲሆን ማድረግ ላይ ያተኩራል፡፡ ሌሎች የሚያራምዱት ሀሳብ አመክንዮ “ስህተት” መሆኑን ለማስረዳትና ለማረጋገጥ ጥረት ያደርጋል፡፡ የሌሎችን ድክመቶች በመፈለግ አቋማቸውን ይተቻል፡፡ የመደማመጡ ግብ የሌላውን ወገን ሀሳብ ለመረዳት ሳይሆን ድክመትን በመፈለግ ለመተቸት ነው፡፡ በግጭት እና ልዩነት ላይ ማተኮርን እንደ ልዩ ጥቅም ይመለከታል፡፡ ለጋራ የሆኑ ጉዳዮችና ለመልካም ግንኙነቶች ቦታና ዋጋ አይሰጥም፡፡

መ. ውይይት (Discussion)

ፅንሰ-ሀሳቦች ላይ በመነጋገር ያተኩራል፡፡መረጃንና እውቀትን የማካፈል ዓላማ አለው፡፡ በማጠቃለያው ላይ “ገለልተኛ” ሆኖ የመቆየት/ የመታየት አዝማሚያ ይታይበታል፡፡ ለተነሱ ጉዳዮች መፍትሄና ምላሽ ለማፈላለግ ጥረት ያደርጋል፡፡ ግጭት እና ልዩነት ሊፈጥሩ ወይም ሊያባብሱ የሚችሉ ሁኔታዎችን ለማስወገድ ጥረት ያደርጋል፡፡ ከክርክር በተለየ መልኩ ለጋራ ጉዳዮችና መልካም ግንኙነቶች ዋጋ ይሰጣል፡፡

ሠ. የግልግል ዳኝነት (Arbitration)

ተቀናቀኝ ኃይሎች/አካላት ችግራቸውን ለግልግል ዳኞች በማቅረብ ውሳኔ የሚያገኙበት መንገድ ነው፡፡ ችግራቸው ለዳኞች የሚቀርበው በተቀናቃኝ ኃይሎች መካከል የጋራ የሆነ ስምምነት ሲኖር ነው፡፡ ተቀናቃኝ ኃይሎች በጋራ ባደረጉት ስምምነት ፍርድ የሚሰጧቸውን ዳኞች ይመርጣሉ ፡፡ የግልግል ዳኞች በተቀናቃኝ ኃይሎች መካከል ውሳኔ የማሳለፍ ሙሉ ስልጣን አላቸው ፡፡

ረ. ምክክር (Dialogue)

በአንድ ሀገር ውስጥ በመሰረታዊ ጉዳዮች ዙሪያ ሰፊና ስር የሰደዱ ልዩነቶች ሲያጋጥሙ በበርካታ ሀገራዊ ባለድርሻ አካላት መካከል መግባባት ለመፍጠር ያለመ ሂደት ነው፡፡  

የሀገራዊ የምክክር መድረኮች በአመለካከት፣ በእምነት፣ በብሄር፣ በእድሜ፣ በጾታ፣ በኢኮኖሚያዊና ማህበራዊ ሁኔታ የተለያዩ የህብረተሰብ ክፍሎችን እንዲሁም የፖለቲካ መሪዎቸን በማገናኘትና በልዩነቶቻቸው ዙሪያ እንዲመካከሩ ሁኔታዎችን በማመቻቸት ሀገራዊ መግባባትን ለመፍጠር የሚያስችል ሁነኛ መሳሪያ ነው።

ሀገራዊ ምክክር እንደ ክርክር የኔ ሀሳብ ወይም አቋም ትክክል ነው በሚል የሌላውን ሀሳብ ወይም አቋም በማጣጣልና በመድፈቅ የራስን ሀሳብ የበላይነት ለማሳመንና ለማንገስ ጥረት የሚደረግበት አይደለም፡፡ እንደ ድርድርም በሰጥቶ መቀበል መርህ በጉዳዮች ላይ ተስማምቶና ለተግባራዊነቱ አሳሪ ህጎችን በማውጣት የሚተገበር አይደለም፡፡

ምክክር እንደ ውይይትም በጉዳዮች ላይ ተወያይቶና መረጃ ተለዋውጦ መለያየት አይደለም፡፡ ይልቁንም በመደማመጥ፣ አንዱ የሌላውን አቋምና እውነት ለመረዳት ጥረት በማድረግ ወይም አንዱ በሌላው ጫማ ውስጥ ሆኖ በማሰብ ለህዝብና ለሀገር የሚበጅ መግባባት ላይ ለመድረስ የሚደረግ አሳታፊ፣ አካታች፣ የአብዛኛው ማህበረሰብ ጉዳዮች በሆኑ አጀንዳዎች ላይ የሚያተኩር፣ ግልጽ የሆነ አካሄድና ገለልተኛ የሆነ አመቻችን የሚጠይቅ ሂደት ነው፡፡

በአብዛኛው የሀገራዊ ምክክር ባለቤትም ሆነ ዋነኛ ፈጻሚ ሰፊው ህዝብ መሆኑ ከሌሎች ግለሰቦች ወይም ውስን ቡድኖች ከሚገኙባቸው የልዩነት ወይም የግጭት መፍቻ መንገዶች የተለየ ያደርገዋል፡፡ የውጭም ሆኑ የአገር ውስጥ ባለድርሻ አካላት ለምክክሩ የተሳካ መሆን አስቻይ (ምቹ) ሁኔታዎችን ከመፍጠር በዘለለም ውጤቱ ላይ ተጽእኖ እንዲፈጥሩ አይፈቅድም፡፡ 

በምክክርና ሌሎች የግጭት መፍቻ መንገዶች ጽንሰ ሀሳቦች ዙሪያ የተገለጹት ልዩነቶች ቢኖሩም በአተገባበር ግን ዘላቂ መፍትሄዎችን ለማስገኘት ሲባል በጥምረት ጥቅም ላይ ሲውሉ ይስተዋላል፡፡ ለምሳሌ የተካረሩ ልዩነቶችን ወይም ደም አፋሳሽ ግጭቶችን በቅድሚያ በድርድር ወይም በሽምግልና በመፍታት መሰረታዊ ልዩነቶችን በሀገራዊ ምክክር ዘላቂ መፍትሄ ወደ ማስገኘት ማሸጋገር ይቻላል፡፡

ሀገራዊ ምክክሮች እንደሌሎቹ ውጤት ላይ ብቻ ሳይሆን በሂደቱ ላይ ጭምር የሚያተኩሩና ለሂደቱ አካታችነት፣ አሳታፊነት፣ ግልጽነትና ፍትሀዊነት ትኩረትና ላቅ ያለ ዋጋ የሚሰጡ ናቸው። ከሚያስገኙት ውጤት እኩል ወይም በበለጠ ሁኔታ የሂደታቸው ቅቡልነት፣ አካታችነትና ተዓማኒነት ወሳኝ ነው፡፡

ይህ ሲባል ሀገራዊ ምክክሮች ተጨባጭ ውጤቶች የሏቸውም ማለት አይደለም፡፡ በተጨባጭ የሚያስገኟቸው ውጤቶች መኖራቸው እንደተጠበቀ ሆኖ እነዚህ ውጤቶች የተገኙባቸው ሂደቶች ግን መለያ ባህሪያቸው ናቸው። በሌላ አነጋገር ሀገራዊ ምክክሮች ዘላቂ መግባባት እና መተማመንን ለመፍጠር ሂደትን ማዕከል ያደረጉ መድረኮች ናቸው ማለት ነው።

ሂደቱን በጥንቃቄ በማለፍ ውጤታማ መሆን ግን በቀላሉ የሚታሰብ አይደለም፡፡ በማህበረሰቡ የተለመዱ፣ በብቸኝነት ትክክል መስለው ለዘመናት የኖሩ ወይም ለፖለቲካና ለልዩ ልዩ ጥቅም ሲባል እንዳይነኩ የሚፈለጉ ነባር አውዶችንና አመለካከቶችን ሊነካ የሚችል በመሆኑ ከተለምዷዊ አውዱ ጋር ፊት ለፊት መገናኘትን ወይም መጋጨትን፣ ለዘመናት የቆዩ ቁስሎችን መነካካት ይጠይቃል፡፡ ይህም ከልዩነት ይልቅ የሚያግባቡ ጉዳዮችን ሊያጠናክር ወይም ልዩነቶቹ ይበልጥ እንዲከሩና አለመግባባቱ ጎልቶ እንዲወጣ ሊያደርግ ይችላል፡፡ ይሁን እንጂ ሀገራዊ ምክክሮች ሰፊ መሰረት ያላቸውና አሳታፊ ሂደቶች በመሆናቸው ለበለጠ የትብብር ተሳትፎ እና መከባበር መሠረት የመጣል ሰፊ እድልና አቅም አላቸው፡፡

ሀገራዊ ምክክርን በተመለከተ ዓለም እስካሁን ካለፈችባቸው ሂደቶች የተቀመረና ወጥ የሆነ አካሄድ ወይም ፎርሙላ የለም፡፡ ከዚህ ይልቅ ውጤታማ ሊያደርጉ የሚችሉ መሠረታዊ መርሆዎች ላይ መግባባት አለ፡፡ ከነዚህም መካከል የሚከተሉት ዋና ዋናዎቹ ናቸው፡፡

ሀ. ሕዝባዊ ተቀባይነት

የምክክሩ አስፈላጊነትና የውጤቱ ተጠባቂነት በአብዛኛው ህብረተሰብ ዘንድ ሰፊ ተቀባይነት ሊኖረው ይገባል፡፡

ለ. የመንግስት ፖለቲካዊ ቁርጠኝነት

መንግስት በቅድሚያ መግባባት ሊፈጠርባቸው የሚገቡ ልዩነቶች መኖራቸውን ከመቀበል ጀምሮ ልዩነቶችን በምክክር ለመፍታት እንዲቻል የፖለቲካ ተነሳሽነቱን መውሰድ እንዲሁም ለሂደቱ መሳካትና ለምክረ ሀሳቦቹ ተፈጻሚነት ከፍተኛና የማያቋርጥ ድጋፍ ማድረግ ይጠበቅበታል፡፡

ሐ. አካታችነት

ይህ የተለያየ አመለካከት ያላቸውን፣ በተለያየ ጾታ፣ የእድሜ ክልል እንዲሁም ማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ ሁኔታ ውስጥ ያሉ ሰዎችን በበቂ መጠን ማሳተፍና በፍትሀዊነትና በዕኩልነት የመመልከት መርህ ነው፡፡ አካታችነት በሁሉም የምክክር ሂደቶችና ተግባራት ላይ ሊንጸባረቅ የሚገባው መርህ ነው፡፡

መ. አሳታፊነት

የተለያዩ የማህበረሰብ ክፍሎች /constituencies/ በንቃትና ገንቢ በሆነ ሁኔታ እንዲሳተፉ የማድረግ መርህ ነው፡፡ ስለምክክር ምንነትና ፋይዳ እንዲሁም ሂደቶችና ተሳትፎ ግንዛቤ በመፍጠርና አቅምን በመገንባት ትርጉም ያለውና ሙሉ ተሳትፎን የሚያረጋገጥ የምክክር ሂደት ቁልፍ ጉዳይ ነው፡፡

ሰ. ግልጽነት

የሚከናወኑ ተግባራትና የሚከናወኑበት ሁኔታ ግልጽና ሌሎች በቀላሉ ሊረዱት የሚችሉት መሆኑን የማረጋገጥ መርህ ነው፡፡ ከዚህ መርህ አኳያ ሀገራዊ ምክክር ውጤታማ እንዲሆን የተለያዩ የአሰራር ሥርዓቶችን በማዘጋጀትና በመተግበር እንዲሁም የሚመለከታቸው ባለድርሻ አካላትን በዝግጅት ሂደት ላይ ጭምር በማሳተፍ ግልጽነት መፍጠር ቁልፍ ጉዳይ ነው፡፡

ረ. ተአማኒነት

በምክክር ሂደቱ ተሳታፊዎችና ፈጻሚዎች እንዲሁም በህብረተሰቡ ዘንድ አመኔታና ከፍ ያለ ተቀባይነት የማግኘት መርህ ነው፡፡ በተለይ ሀገራዊ ምክክር ሂደቱና ውጤቱን በተመለከተ የተለያዩ አካላት ፍላጎት ጎልቶ የሚንጸባረቅበትና በጥርጣሬዎች የታጀበ በመሆኑ ተአማኒነትን ለማግኘት ከፍ ያለ ጥረትን ይጠይቃል፡፡

ሰ. ገለልተኝነት

ለየትኛውም ሀሳብ፣ አመለካከት ወይም አቋም የተለየ ድጋፍ ወይም እገዛ ያለማድረግ ወይም በየትኛውም ሁኔታ ውስጥ ቢሆን ይህን የሚያንጸባርቅ ሁኔታ ያለማሳየት መርህ ነው፡፡ በዚህም ረገድ በተለይም የምክክር ሂደቱን የሚመሩ አካላትን ገለልተኝነት ለማረጋገጥ ከፍተኛ ጥረት ማድረግን ይጠይቃል፡፡ ይህንንም ለማረጋገጥ ሰዎችን ከመምረጥ ጀምሮ ተግባሮቻቸውን የሚያከናውኑባቸውን የአሰራር መመሪያዎችንና የስነምግባር ውስጠ ደንቦችን ማዘጋጀትና በጥብቅ ክትትል ተፈጻሚ ማድረግ ያስፈልጋል፡፡

ሸ. ተግባራዊነት

በምክክር ሂደቱ የሚደረስባቸው መግባባቶች በሂደት እንዲፈጸሙ የማድረግ መርህ ነው፡፡ ሀገራዊ ምክክር ትልቅ የሽግግር ፍኖተ ካርታ አካል ሆኖ በኢኮኖሚ፣ በመዋቅራዊ፣ በፖለቲካ እና በፍትህ ማሻሻያ ሂደቶች መታጀብ አለበት። ሀገራዊ ምክክሮች በራሳቸው ፍጻሜ ሳይሆኑ የተቀናጀና አሳታፊ የለውጥ ሂደት ጅምር መሆናቸው መታወቅ አለበት።