በኮሚሽኑ የማቋቋሚያ አዋጅ ላይ በግልጽ እንደተመላከተው በኢትዮጵያ የሚካሄደው ሀገራዊ ምክክር ነጻና ገለልተኛ በሆነ ተቋም መመራት ስላላበት የኢትዮጵያ ሀገራዊ ምክክር ኮሚሽን ተቋቁሟል፡፡ በዚሁ አዋጅ ኮሚሽኑ ከየትኛውም ወገን ጣልቃ ገብነትና ተጽእኖ ነጻ ሆኖ ስራውን ማከናወን እንዳለበት ተደንግጓል፡፡ ይህ ለኮሚሽኑ ነጻና ገለልተኝነት የህግ መሠረት ያለው መሆኑ አንድ ጉዳይ ነው፡፡ በአዋጁ ዝርዝር ጉዳዮችም ኮሚሽኑ የሚከናውናቸውን ተግባራት በገለልተኝነትና በነጻነት ለማከናወን የሚያስችል አዋጅ መሆኑን መረዳት ይቻላል፡፡

አዋጅ 1265/2004 ስራዎች የሚከናወኑባቸው መርሆዎችን ከማስቀመጥ ባለፍ ዝርዝር ጉዳዮች ውስጥ አለመገባቱም ይህንኑ የሚያጠናክር ነው፡፡ የምክክሩን ተሰታፊዎችንም ሆነ ምክክር የሚደረግባቸውን አጀንዳዎች ኮሚሽኑ መርሆዎችን መሠረት በማድረግ በራሱ እንዲወስን ሰፊ እድል የሰጡ ናቸው፡፡ የኮሚሽኑን ስራ በበላይነት የሚመራው ምክር ቤት አባላት የሆኑት ኮሚሽነሮች አመራረጥና አሰያየምም ይህንኑ የሚያጠናክር ነው፡፡ ኮሚሽኑ ባለው አሰራርም የየትኛውም ወገን ጣልቃ ገብነት እንዳይኖር ጥንቃቄ የተሞላበት አካሄድ ነው ያለው፡፡

አንዳንድ ወገኖች ተጠሪነቱ ለህዝብ ተወካዮች ም/ቤት መሆኑን እንዲሁም በጀት ከመንግስት የሚመደብለት በመሆኑ ነጻና ገለልተኛ ነው ብለው ለመቀበል እንደሚቸገሩ ይገልጻሉ፡፡ ይህ ግን ሚዛን የሚደፋ አይደለም፡፡ በሀገራችን ነበራዊ ሁኔታ ተጠሪነቱ ለህዝብ ተወካዮች ም/ቤ መሆኑ አንጻራዊ ገለልተኝነቱን የሚያስጠብቅለት የተሻለው አማራጭ ነው፡፡ በኢትዮጵያም ሆነ በሌሎች ሀገራት ተጠሪነታቸው ለሀገሪቱ ከፍተኛ አካል ማለትም ለህግ አውጭው ሆነው ስራቸውን በገለልተኝነትና በነጻነት አከናውነው ውጤታማ የሆኑ ተቋማት መኖራቸውን ማጤኑም ጠቃሚ ነው፡፡ በጀትን በተመለከተም መንግስት ለኮሚሽኑ የሚበጅተው በታክስ፣ በእርዳታ ወይም በበድር ከሚያገኘው ጥሪት ነው፡፡ ይህ ደግሞ የኢትዮጵያ ህዝብ ሀብት ነው፡፡ በመሆኑም ኮሚሽኑ የኢትዮጵያን ህዝብ ሀብት ተጠቅሞ ለህዝቡ መስራቱ ገለልተኝነትና ነጻነቱን ይበልጥ የሚያጠናክርለትና በከፍተኛ ሀላፊነት እንዲሰራ የሚደርገው ነው፡፡ ከቀደሙ ተሞክሮዎች ለመገንዘብ እንደሚቻለውም ሀገራዊ ምክክር ውጤታማ መሆን የሚችለው በሀገር ባለቤትነት ሲያዝ ብቻ ነው፡፡

የኢትዮጵያ ሀገራዊ ምክክር ኮሚሽን በመሠረታዊና ሀገራዊ አጀንዳዎች ላይ አሳታፊና አካታች ምክክር እንዲካሄድ በማድረግ መግባባት ላይ የተደረሰባቸው ጉዳዮች በሚመለከታቸው አካላት ተፈጻሚ ይሆኑ ዘንድ የምክረ ሀሳብና የአፈጻጸም ዕቅድ አዘጋጅቶ ማቅረብ እንዲሁም ተገቢውን ድጋፍና ክትትል ማድረግ እንዳለበት በማቋቋሚያ አዋጁ ላይ ተደንግጓል፡፡ ከዚህ አኳያ የሚመለከታቸው አካላት ምክረ ሀሳቦቹን ለመፈጸም ተገቢውን ጥረት ባያደርጉ ወይም ምክረ ሀሳቦቹን ለመቀበል አሻፈረኝ ቢሉ የኮሚሽኑ የአስገዳጅነት አቅም ምን ድረስ ነው? የሚል ጥያቄ ተደጋግሞ ይቀርባል፡፡  

በእርግጥ ኮሚሽኑ ምክረ ሀሳቦቹ እንዲተገበሩ ማድረግ የሚያስቸለው ሁነኛ አቅሙ የህዝብና የባለድርሻ አካላት አጋርነት ነው፡፡ ለዚህም ነው ሂደቱን አሳታፊ፣ አካታችና ቅቡልነት ያለው እንዲሆን ማድረግ ወሳኝ ጉዳይ የሚሆነው፡፡

በሌላም በኩል በመፈጸም ረገድ ዋነኛ ተዋናይ የሚሆነው መንግስት ፖለቲካዊ ፍላጎቱንና ቁርጠኝነቱን በተደጋጋሚ ገልጿል፡፡ እየገለጸም ነው ያለው፡፡ ምንም እንኳ የሀገራዊ ምክክር ጥያቄው በተለያየ ጊዜ በተለያዩ ወገኖች ሲቀርብ የቆየ ቢሆንም አሁን በሥልጣን ላይ ባለው መንግስት ፖለቲካዊ ፍቃደኝቱ ተገኝቶ ሂደቱን የሚመራ ኮሚሽን በአዋጅ ማቋቋም ተችሏል፡፡ በቀጣይ የሚያስፈልገው ኮሚሽኑ ሂደቱን በገለልተኝትና በነጻነት እንዲመራ ጣልቃ ባለመግባት፣ የሚያስፈልገውን ድጋፍ በማድረግ እንዲሁም ምክረ ሀሳቦችን ተቀብሎ ተግበራዊ በማድረግ የሚገለጽ ፖለቲካዊ ቁርጠኝነት ነው፡፡ ከዚህ አኳያ በተለይ ግጭትን በማስቆምና እንዳይባባስ በማድረግ ረገድ ውስንነቶች የሚታዩ ቢሆኑም የጎሉ ችግሮች አልተስተዋሉም፡፡ በዚህ ልክ ህዝብና ባለድርሻ አካላት ተመካክረው የተግባቡበትን ጉዳይ ለሕዝብ የማሳወቅ መብት ለኮሚሽኑ የተሰጠው በመሆኑ ፈጻሚው አካል የማይፈጽምበት ሁኔታ ቢያጋጥም እንኳ እንደ አንድ ባለድርሻ አካል ከተጠያቂነትና ከታሪክ ተወቃሽነት የሚያፈገፍግበት እድል ይኖራል ተብሎ አይገመትም፡፡

በተወሰኑ ወገኖች ተደጋሞ የሚነሳና መሠረታዊ የአተያይ ጉድለት ያለበት አመለካከት ነው፡፡

1ኛ- ምክክሩ የሚካሄደው እጅግ መሰረታዊ በሆኑና አለመግባባት ወይም የሀሳብ ልዩነቶች በሚታይባቸው ሀገራዊ ጉዳዮች ላይ ነው፡፡ ሀገራዊ ያውም እጅግ መሰረታዊ የሆኑ ጉዳዮች ሆነው በተለያየ ማህበረሰብ የሚወከለውን ሕዝብ አይመለከተውም ማለት የሚቻልበት አግባብ የለም፡፡ በእነዚህ ጉዳዮች ላይ አለመግባባቶች በመኖራቸው ዋነኛ ተጎጂ የሆነውና በህይወት የመኖር፣ ከቦታ ቦታ ተንቀሳቅሶ የመስራትና በሀገሩ ሀብት ንብረት የማፈፍራት፣ መሰረታዊ የትምህርትና የጤና አገልግሎት የማግኘት መብቶቹ ጥያቄ ውስጥ የወደቁበት ሕዝብ በመሆኑ ከዚህ አዙሪት ውስጥ ለመውጣት ህዝቡ ባለድርሻ መሆን አይገባውም የሚል መከራከሪያ ሚዛን አይደፋም፡፡

2ኛ- ህብረተሰቡን በምክክሩ ሂደት ማሳተፍ ለምን ያስፈልጋል የሚሉ ወገኖች በምክንያትነት የሚያነሱት ሌላው ጉዳይ ያልተግባባው ወይም የተጣላው ህዝቡ ሳይሆን ፖለቲከኛውና ሊሂቃኑ በመሆኑ የኮሚሽኑ አካሄድ ዋነኛ ባለጉዳዮች ላይ አላተኮረም የሚል ነው፡፡ አሁን ባለው ተጨባጭ ሁኔታ የሀሳብ ልዩነቶች ወይም አለመግባባቶች በሂደት ስር እየሰደዱ ወደ ማህበረሱም እየሰረጹ መሆናቸውን ማጤኑ ተገቢ ነው፡፡ ይህ እንደተጠበቀ ሆኖ ማህበረሰቡ የሀሳብ ልዩነት ወይም አለመግባት ምንጭ በሆኑ ጉዳዮች ላይ ልዩነት የለውም የሚባል ከሆነም በምክክሩ ሁነኛ ተሳታፊ ሆኖ በቱርጅማን በወይም እርሱን በማይመስሉ ተወካዮች ሳይሆን በቀጥታ በራሱ ተወካዮች ሀሳቡን መግልጹ በራሱ አስፈላጊ ይሆናል፡፡

3ኛ- በኢትዮጵያ ባለው ተጨባጭ ሁኔታ ሊሂቃንና ፖለቲከኞችን የሁሉም የህብረተሰብ ክፍል ወኪል አድርጎ መውሰድ የሚቻልበት አግባብም የለም፡፡ በርግጥ የሀሳብ መሪዎችና ፖለቲከኞች ሀሳቦቻቸውን ወደ አደባባይ ሲያመጡ ብዙውን ጊዜ ለሚወክሉት ህዝብ ጥቅም አድርገው ማቅረባቸው የተለመደ ነው፡፡ ሆኖም በተፈጥሯዊ ባህርያቸው ምክንያት ወይም በሀሳብ መሪዎችና በፖለቲከኞች ዘንድ ባለ የቅቡልነት ችግሮች ምክንያት ሁሉም ወገኖች በነዚህ አካላት መወከል ይችላሉ ወደሚል ድምዳሜ መድረስም አዳጋች ነው፡፡

ከዚህ ይልቅ የህዝቡን ጉዳይ እኛ እናውቅለታለን የሚሉ ወገኖችም እይታቸውን መቀየር፣ ህዝቡም እነሱ ያውቁልኛል ከሚል ጥቅል ድምዳሜ መውጣትና በተሰጠው እድል ሀሳቡንና ድምጹን በማሰማት ታሪካዊ ዕድሉን ለመጠቀም ከፍተኛ ጥረት ማድረግ ይኖርበታል፡፡ ይህንንም የማድረግ አቅምና ፍላጎት አለው፡፡

3ኛ- የጥያቄው መነሻ ሀሳብ የኢትዮጵያ ሀገራዊ ምክክር ኮሚሽን የተቋቋመበትን አዋጅ በአግባቡ ባለመረዳት ወይም ሆን ብሎ ሸፍኖ የማለፍ ችግር ያለበትም ይመስላል፡፡ኮሚሽኑ በአዋጅ የተቋቋመና ስራዎቹን ህግን መሠረት አድርጎ የሚሰራ ነው፡፡ በአዋጁ የሀሳብ ልዩነቶቹ ወይም አለመግባባቶች የሚታዩት በኢትዮጵያ በሚገኙ የተለያዩ የፖለቲካና እና የሀሳብ መሪዎች እንዲሁም የህብረተሰብ ክፍሎች መካከል እንደሆነ በግልጽ ተቀምጧል፡፡ ከፖለቲካና ከሀሳብ መሪዎች በተጨማሪ የተለያዩ የህብረተሰብ ክፍሎች ተብለው የተገለጹትን በአግባቡ ትርጉም መስጠትና ማሳተፍ የተሳታዎች መብት ከመሆኑ ባሻገር የኮሚሽኑም ህጋዊ ግዴታ መሆኑን መገንዘብ ያስፈልጋል፡፡ በዚሁ አዋጅ መሠረት የአጀንዳ ሀሳቦች የሚሰባሰቡትም ሆነ ምክክሩ የሚደረገው እነዚህኑ አካላት በማሳተፍ እንደሆነ ተደንግጓል፡፡ የሀሳብ መሪዎች እንዲሁም ፖለቲከኞች ተሳትፎ ላይ ጥያቄ ሲነሳ አይሰተዋልም፡፡ የህብረተሰቡ ተሳትፎን በተመለከተም በዚሁ ደረጃ መመልከቱ ተገቢ ይሆናል፡፡

በምክክር ሂደት ቁልፍ ሚና ከሚጫወቱና ባለድርሻ ከሆኑ አካላት መካከል የፖለቲካ ፓርቲዎች ተጠቃሽ ናቸው፡፡ በኢትዮጵያ በሂደት ላይ ያለውን ምክክር ከጅምሩ ለመቀበል ፍላጎት ያልነበራቸው በርካታ ፓርቲዎች ናቸው፡፡ በሂደት ባነሷቸው ጥቄዎች ላይ ውይይቶችን በማድረግ ለመግባባት በተደረጉ ጥረቶች ሂደቱን በመደገፍ መስተካከል ያለባቸው ጉዳዮች ካሉም ለማስተካከል በመተማመን በርካታ ፓርቲዎች በሂደቱ እየተሳተፉ ናቸው፡፡ የተወሰኑት ደግሞ ሁኔታውን ለማጤን ጊዜ እንደሚያስፈልጋቸው በመግለጽ ወይም ለመቀበል እንደሚቸገሩ በመግለጽ በሂደቱ እየተሳተፉ አለመሆናቸው ይታወቃል፡፡

እነዚህ ፓርቲዎች ላለመሳተፋቸው በምክንያትነት ሲጠቅሱ ከሚደመጥቧቸው ጉዳዮች መካከል ኮሚሽኑ ነጻና ገለልተኛ ሆኖ ለመስራት የሚችልበት ዕድል ጠባብ ነው በተለይ የገዢው ፓርቲ ጫና አለበት፣ በሀገሪቱ ግጭቶች እየተካሄዱ ባለበት ሁኔታ አስቀድሞ ግጭቶቹ ሳይቆሙ ምክክር ማድረግ የሚቻልበት ሁኔታ የለም እንዲሁም በምክክር መግባባት ላይ የሚደረስባቸውን ጉዳዮች በተሟላ ሁኔታ ለመፈጸም መንግስት ቁርጠኝነቱ ላይኖረው ይችላል፣ ኮሚሽኑም የተሟላ የማስፈጸም ስልጣን አልተሰጠውም የሚሉና መሰል ጉዳዮች ናቸው፡፡

በመሠረቱ እነዚህ ከጥርጣሬ ወይም ከጥንቃቄ የሚመነጩ ጥያቄዎች ሂደቱን ባልተቃለቀሉ ብቻ ሳይሆን ተቀብለው እየሰሩ ያሉትም የሚያነሷቸው ናቸው፡፡ ከፖለቲካው ውጭ ባሉ የህብረተሰብ ክፍሎችም ሲነሱ ይሰተዋለል፡፡ ለነዚህ ጉዳዮች ትክክለኛውን መልስ ማግኘት የሚቻለው ግን በሂደት ነው፡፡ ምክክሩ ስኬታማ እንዲሆን ሁሉም የድርሻውን ለመወጣት በሚያደርገው ያለሳለሰ ጥረት ላይ የሚወሰን እንጂ ከዳር ሆኖ በመመልከት ሊሆን አይችልም፡፡ ይህ እንደተጠበቀ ሆኖ አንዳንድ ፓርቲዎችም ለሚያነሷቸው ስጋቶች ተጨባጭ ማሳያዎችን ለማቅረብም ሲቸገሩ ይስተዋላሉ፡፡

የኢትዮጵ ሀገራዊ ምክክር ኮሚሽን ሁሉም ፓርቲዎች በሂደቱ እንዲሳተፉ ለማድረግ ያላሰለሰ ጥረት እያደረገ ነው፡፡ ፓርቲዎች እንደ ሌሎች ባለድርሻ አካላት ሁሉ በአጀንዳ ሀሳቦች የማሰባሰብና የምክክር ሂደት ላይ ቀጥተኛ ተሳታፊ ከመሆናቸው በተጨማሪም አሉን የሚሏቸውን የአጀንዳ ሀሳቦች በቀጥታ ለኮሚሽኑ እንዲያቀርቡ፣ ሁሉም እኩል እድል ተሰጥቷቸው ተሳተፊ እንዲሆኑ፣ ከህብረተሰቡ ተሳተፊዎች በሚለዩበት ወቅት እንደ አንድ ተባባሪ አካል እንዲሰሩ እንዲሁም በኮሚሽኑ የአማካሪ ኮሚቴ ውስጥ አባል ሆነው የድርሻቸውን እንዲወጡ ምቹ ሁኔታዎች በመፍጠር እየሰራ ነው፡፡ በሂደቱ እያልተሳተፉ ያሉ ፓርቲዎችም እንዲሳተፉ ለማድረግ የተለያዩ ጥረቶችን እደረገ ነው፡፡

በኢትዮጵያ እየተካሄደ ያለው ሀገራዊ ምክክር ከሚመራባቸው መርሆዎች አንዱ አካታችነትና አሳታፊነት ነው፡፡ ከዚህም በመነሳት በሀገሩ ጉዳይ ይመለከተኛል የሚል ሁሉም ባለድርሻ አካል  እንዲካተትና እንዲሳተፍ ሰፊ ጥረት እየተደረገ ነው፡፡ ይህም የህግ የበላይነትን ባከበረ መልኩ ነው የሚካሄደው፡፡ በዚህ አግባብ  በመርህ ደረጃ በግጭት ውስጥ ያሉ ወገኖችም የሂደቱ ተሳተፊ መሆናቸው አስፈላጊ እንደሆነ ኮሚሽኑ ያምናል፡፡ እነዚህ ወገኖች ወደ ግጭት እንዲገቡ የተገፉባቸው የልዩነነት አጀንዳዎች አሏቸው ብሎ ኮሚሽኑ ያምናል፡፡ ነገር ግን ወደ ምክክሩ ሲመጣ የሀይል አማራጮች ዝግ ተደርገው መሆን ይኖርባቸዋል፡፡  የሀይል አማራጭንም ምክክርንም ጎን ለጎን ማስኬድ ውጤታማ ያደርጋል ተብሎ አይታመንም፡፡ በመሆኑም መንግስትን ጨምሮ በግጭት ውስጥ ያሉ ሁሉም ወገኖች ግጭቶቻቸውን በተለያዩ አማራጮች ፈትተው አጀንዳዎቻቸውን ወደ ምክክሩ ጠረጴዛ በማምጣት እንዲሳተፉ ኮሚሽኑ ከተላዩ ባለድርሻ አካላት ጋር በጋራ እየሰራ ነው፡፡

የኢትዮጵያ ሀገራዊ የምክክር ኮሚሽን ስራውን ለማከናወን እንዳስፈላጊነቱ ሊራዘም የሚችል የ3 አመት ጊዜ በአዋጅ እንደተሰጠው ይታወቃል፡፡ ኮሚሽኑም ይህንኑ መሠረት በማድረግ የ3 አመት ስትራቴጂክ ዕቅድ አዘጋጅቶ ስራውን እያከናወነ ይገኛል፡፡ ተግባራትን ለማካናወን አስቻይና ፈታኝ ሁኔታዎችን በመተንተን ማቀድ አንድ ነገር ሆኖ ያልተጠበቁ ሁኔታዎች መፈጠርና የፈታኝ ሁኔታዎች እየተባባሱ መሄድ ስራን በአግባቡ ማከናወንን እጅግ አስቸጋሪ ያደርጉታል፡፡

ኮሚሽኑ ስራ የጀመረበት የመጀመሪያው አመት በሰሜኑ የሀገራችን ክፍል ጦርነት የተካሄደበት መሆኑ ይታዋቃል፡፡ በዚህ ሁኔታ ውስጥ የምክክሩን ሂደት በተሟላ መልኩ ለማስቀጠል የሚቻልበት ሁኔታ አልነበረም፡፡ ይህም ሆኖ ሁኔታዎች እስኪሻሻሉ ድረስ በርካታ የቅድመ ዝግጅት ስራዎች ተሰርተዋል፡፡ አሁንም ቢሆን በተለይ በአማራና በኦሮሚያ የተወሰኑ ዞኖች ያሉ የጸጥታ ችግሮች አሳሳቢ እንደሆኑ ቀጥለዋል፡፡

በነዚህ ሁሉ አስቸጋሪ ሁኔታዎች በዕቅድ መሠረት ስራውን ለማከናወን የተቸገረው ኮሚሽኑ የማካካሻ ስራዎችን በማከናውን እቅዱን ለማሳካት ሰፊ ጥረት እያደረገ ይገኛል፡፡ መሬት ላይ የሚኖሩ ሁኔታዎች ወሳኝ መሆናቸው እንደተጠበቀ ሆኖ ስራውን የሚቻለውን ያህል በተሰጠው የ3 አመት ጊዜ ውስጥ ለማጠናቀቅ ጥረቶችን እያደረገ ነው፡፡

ይህ እንተጠበቀ ሆኖ ምክክር የሚጠይቀውን ጊዜና ኡደት በተመለከተ የተዛቡ አረዳዶችም መኖራቸውም ከጊዜ ጋር በተያያዘ ለሚነሱ ጥቄዎች ተጨማሪ ምክንያት መሆኑን መረዳት ይቻላል፡፡ በምክክር ኡደት ሰፊውን ጊዜ /በአንዳንድ ጥናቶች ከ70-80 በመቶውን / የሚወሰዱት ከምክክር በፊት ያሉ ምዕራፎች ናቸው፡፡ ከዚህ አኳያ ኮሚሽኑ እስካሁን ያከናወናቸው ተግባራት ሰፊ ጊዜ የወሰዱ ሳይሆኑ የሚገባቸውን ያህል ጊዜ የወሰዱ መሆናቸው ሊታወቅ ይገባል፡፡

በሌላም በኩል እንደ ኢትዮጵያ በበርካታ እጅግ መሠረታዊና ሀገራዊ በሆኑ ጉዳዮች ላይ ሰፊ የሀሳብ ልዩነቶች ባሉበት ሀገር ሁሉ ነገር በ3 አመታት ውስጥ ይጠናቀቃል ብሎ መገመቱም አስቸጋሪ ነው፡፡ ቢያንስ መሠረታዊ ጉዳዮች ላይ ምክክሩ ተጀምሮ መግባባት ላይ ከተደረሰ ሌሎች ጉዳዮችም በሂደት መፍትሄ እያገኙ ይሄዳሉ፡፡ ይህም የሀሳብ ልዩነቶችን ወይም አለመግባባቶችን በምክክር የመፍታት ባህል እየገነቡ ለመሄድ ያስችላል፡፡ ይህም ቀጣይነት ባለው መልኩ በተራዘመ ጊዜ መከናወን ያለበት ተግባር ነው፡፡